Ubezwłasnowolnienie całkowite i częściowe. Jakie są różnice?

Ubezwłasnowolnienie osoby jest pozbawieniem jej – w części lub w całości – zdolności do czynności prawnych. W praktyce jest to swojego rodzaju „śmierć cywilna” osoby fizycznej. Sprawdź, jakie są różnice między ubezwłasnowolnieniem całkowitym i częściowym oraz jakie niesie to ze sobą skutki.

Czym jest ubezwłasnowolnienie całkowite?

Definicja ubezwłasnowolnienia całkowitego, określa, że ubezwłasnowolnienie całkowite polega na pozbawieniu osoby fizycznej zdolności do czynności prawnych w całości. Oznacza, to że taka osoba nie może samodzielnie dokonywać (we własnym imieniu) czynności prawnych, które mają na celu powstanie, zmianę albo ustanie stosunku prawnego.

Przesłanki i powody zastosowania ubezwłasnowolnienia całkowitego to brak możliwości samodzielnego kierowania swoim postępowaniem wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii.

Całkowite ubezwłasnowolnienie skutkuje tym, że osoba ubezwłasnowolniona całkowicie funkcjonuje w obrocie prawnym jak dziecko poniżej 13. roku życia. Czynności prawnych w jej imieniu dokonuje opiekun prawny, czyli odpowiednik rodzica dla osoby pozostającej pod władzą rodzicielską.

W takiej sytuacji, jeśli osoba ubezwłasnowolniona, dokona jakiejkolwiek czynności prawnej, będzie ona nieważna.

Jednakże, gdy osoba niezdolna do czynności prawnych, zawarła umowę zaliczoną do umów powszechnie zawieranych w drobnych i bieżących sprawach życia codziennego, umowa taka staje się ważna z chwilą jej wykonania. Wyjątkiem jest sytuacja, że taka umowa pociąga za sobą rażące pokrzywdzenie osoby niezdolnej do czynności prawnych (art. 14 kodeksu cywilnego).

Oznacza to, że osoba całkowicie ubezwłasnowolniona całkowicie może kupić bułkę albo bilet na autobus, ale nie może samodzielnie kupić samochodu, czy tez sprzedać mieszkania.

Procedura ubezwłasnowolnienia całkowitego

Proces ubezwłasnowolnienia całkowitego jest bardzo skomplikowany. Można go podzielić na dwa zasadnicze etapy. Pierwszy etap to rozstrzygnięcie sprawy o ubezwłasnowolnienie (czy dana osoba ma być ubezwłasnowolniona całkowicie czy nie) przez sąd. Drugi etap to ustanowienie opiekuna prawnego.

Cała procedura ubezwłasnowolnienia całkowitego obejmuje następujące kroki:

• Napisanie wniosku o ubezwłasnowolnienie całkowite – warto wiedzieć, że nie istnieje wzór takiego pisma, dlatego najlepiej, aby sporządził je adwokat, który dopasuje treść wniosku i dowody do danej sytuacji faktycznej i prawnej.
• Złożenie dokumentów do sądu – może to być dokumentacja medyczna, wyniki badań, karty informacyjne, zaświadczenia lekarskie, odpis aktu urodzenia, odpisy aktu małżeństwa itd.
• Postępowanie sądowe – osoba, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie całkowite bierze udział w postępowaniu, jest wysłuchiwana przez sąd. W trakcie sprawy może mieć swojego pełnomocnika, może składać wnioski, w tym wnioski dowodowe.
• Wydanie rozstrzygnięcia przez sąd – możliwe są następujące rozstrzygnięcia:

a) zwrot wniosku – gdy nie zostały uzupełnione braki formalne wniosku np. nie uiszczono opłaty, nie załączono odpisu aktów stanu cywilnego, nie podpisano wniosku itp.;

b) odrzucenie wniosku – dzieje się tak, jeżeli treść wniosku lub dołączone do wniosku dokumenty nie uprawdopodobniają istnienia choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub występowania innego rodzaju zaburzeń psychicznych osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie albo w razie niezłożenia żądanego świadectwa, opinii lub zaświadczenia.

c) oddalenie wniosku – dzieje się tak, gdy po przeprowadzeniu postępowania dowodowego sąd dojdzie do wniosku, że nie zostały spełnione przesłanki zarówno ubezwłasnowolnienia całkowitego jak i częściowego.

d) uwzględnienie wniosku i orzeczenie ubezwłasnowolnienia częściowego – gdy spełnione są przesłanki ubezwłasnowolnienia częściowego;

e) uwzględnienie wniosku i orzeczenie ubezwłasnowolnienia całkowitego, gdy spełnione są przesłanki ubezwłasnowolnienia całkowitego;    

• Ustanowienie opiekuna/kuratora – postępowanie o ustanowienie opiekuna toczy się przed sądem opiekuńczym, tj. przed jest sądem rejonowym właściwym ze względu na miejsce zamieszkania osoby, która została ubezwłasnowolniona. Przedmiotem tego postępowania jest wybór najlepszego kandydata na opiekuna/kuratora dla danej osoby.

Ile trwa postępowanie o ubezwłasnowolnienie całkowite? Zazwyczaj cała procedura trwa od kilku do kilkunastu miesięcy i zależy od kilku czynników, np.: stopnia trudności sprawy, liczby przedstawionych dowodów i świadków do wysłuchania, błędów formalnych w złożonym wniosku.

Warto wiedzieć, że prawidłowo sporządzony wniosek, sprawia, że postępowanie przebiega szybciej i sprawniej.

Na czym polega ubezwłasnowolnienie częściowe?

Obok ubezwłasnowolnienia całkowitego w polskich systemie prawnym istnieje także ubezwłasnowolnienie częściowe. Co to jest i na czym dokładnie polega?

Osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo jeżeli jej stan nie uzasadnia  ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest jej pomoc do prowadzenia jej spraw. Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratelę (zgodnie z art. 16 k.c.).

Sytuacja prawna osoby częściowo ubezwłasnowolnionej jest taka jak dziecka między 13. a 18. rokiem życia, które pozostaje pod władzą rodzicielską swoich rodziców. Osoba ubezwłasnowolniona częściowo ma bowiem kuratora wyznaczonego przez sąd opiekuńczy. Kuratorem powinna być osoba spośród krewnych lub innych osób bliskich pozostającego pod kuratelą albo jego rodziców np. małżonek.

Ubezwłasnowolnienie częściowe różni się od ubezwłasnowolnienia całkowitego tym, że nie wymaga się, aby osoba, o którą chodzi, nie była w stanie kierować swoim postępowaniem. Wystarczy bowiem, że będzie jej jedynie potrzebna pomoc do prowadzenie istotnych spraw.

Pojęcie „prowadzenie spraw” rozumiane jest szeroko i obejmuje ono nie tylko dokonywanie czynności prawnych, lecz również czynności faktycznych (por. post. SN z 14.5.1973 r., I CR 207/73, Legalis). Czynnością prawną będzie np. zawarcie umowy sprzedaży wózka inwalidzkiego a czynnością faktyczną jego wybór, negocjowanie ceny.

Przy ocenie potrzeby pomocy do podejmowania czynności faktycznych należy mieć na uwadze – w głównej mierze – nie sprawność fizyczną osoby, lecz jej sprawność intelektualną (możność podejmowania decyzji i kierowania swoim postępowaniem).

Ubezwłasnowolnienie częściowe – jak można kogoś ubezwłasnowolnić?

Procedura przeprowadzenia ubezwłasnowolnienia częściowego jest taka sama jak w wypadku ubezwłasnowolnienia całkowitego. Konieczne jest złożenie odpowiedniego wniosku, który następnie jest rozpatrywany przez sąd.

Bardzo często zdarza się, że istnieje potrzeba ubezwłasnowolnienia częściowego alkoholika, osoby chorej psychicznie czy osoby starszej z uwagi na ochronę tych osób oraz ich majątku. Często takie osoby zaciągają długi, np. kupują drogie pościele albo drogie garnki na prezentacjach, zaciągają pożyczki na niekorzystnych warunkach bez konkretnego powodu i sprecyzowanej potrzeby.

Zdarza się, że osoby te odmawiają zgody na leczenie, zabiegi operacyjne oraz hospitalizacje. 

Leczenie psychiatryczne takich osób nie zawsze jest wystarczające, ponieważ leczy się przymusowo tylko osoby chore psychiatrycznie, a nie np. osoby z dolegliwościami neurologicznymi lub kardiologicznymi.

Osoba ubezwłasnowolniona częściowo ma prawo wyrazić zgodę na leczenie lub się jemu sprzeciwić. W sytuacjach spornych orzeka sąd opiekuńczy.

Ponadto ubezwłasnowolniony częściowo nie może sporządzić skutecznie testamentu, ale testament sporządzony przed wydaniem orzeczenia w przedmiocie ubezwłasnowolnienia może okazać się ważny.

Wady i zalety ubezwłasnowolnienie całkowitego oraz częściowego

Ubezwłasnowolnienie częściowe jest w mniejszym stopniu ingeruje w zdolność do czynności prawnych osoby fizycznej niż ubezwłasnowolnienie całkowite. W każdym momencie można zmienić rodzaj ubezwłasnowolnienia, jeśli oczywiście zajdzie taka potrzeba.

Stan zdrowia danej osoby może uzasadniać ubezwłasnowolnienie częściowe, ale może nie uzasadniać przyjęcia ubezwłasnowolnienia całkowitego.

Zaletą ubezwłasnowolnienia jest ochrona osoby i majątku danej osoby. Wadą jest konieczność składania przez opiekuna/kuratora sprawozdań do sądu opiekuńczego oraz konieczność uzyskania zgody sądu opiekuńczego na czynności przekraczające zwykły zarząd majątkiem osoby ubezwłasnowolnionej np. sprzedaż mieszkania lub samochodu.

Oczywiście można uchylić ubezwłasnowolnienie, gdy nie występują już jego pierwotne przyczyny. Nawet już w trakcie postępowania można także cofnąć wniosek o ubezwłasnowolnienie. Warto podkreślić, że osoba składająca wniosek o ubezwłasnowolnienie w złej wierze (złośliwie) podlega karze grzywny.

Czy jest jakaś alternatywa dla ubezwłasnowolnienia? Warto zawsze rozważyć np. pełnomocnictwo notarialne, dokonać wyboru osoby pełnomocnika i zakresu tego pełnomocnictwa. Warto rozważyć także testament, czyli rozporządzenie majątkiem na wypadek swojej śmierci.

Jeśli potrzebujesz pomocy prawnej w sprawie o ubezwłasnowolnienie, skontaktuj się z naszą kancelarią.

Anna Gręda-Adamczyk

Doświadczony prawnik z wykształcenia i zamiłowania. Prowadzi indywidualną praktykę adwokacką - siedziba jej kancelarii mieści się w Łodzi, ale obszar działania i prowadzonych spraw obejmuje całą Polskę. Oferuje także pomoc prawną Polakom mieszkającym za granicą. Specjalizuje się w sprawach z zakresu prawa rodzinnego i spadkowego. Mediator sądowy, wykładowczyni, członki Sekcji Praw Dziecka i Sekcji Prawa Rodzinnego przy ORA w Warszawie. Jej kancelaria została wyróżniona w ogólnopolskim konkursie „Kancelaria Przyjazna Dzieciom” organizowanym przez Komitet Ochrony Praw Dziecka.